piątek, 27 marca 2015

Egipt -okres grecki

● Świątynia Horusa w Edfu. [ok.237 pne]
W starożytności ośrodek kultu Horusa; w południowej części Edfu znajduje się świątynia Horusa. Pylon świątyni jednej z największych i najlepiej zachowanych budowli sakralnych okresu ptolemejskiego (III–I wiek p.n.e.) Relief świątyni z około 60 roku pne na pylonie przedstawia Neosa Dionizosa zabijającego wrogów Egiptu przed Horusem i Hathor, Edfu było ważnym ośrodkiem religijnym Górnego Egiptu od czasów Starego Państwa do pierwszych wieków naszej ery.

Egipt -nowe państwo

● Kolosy Memnona (ok. 1370 rok p.n.e. wysokość ok. 20 m).
Kolosy w Tebach Zachodnich -posągi Amenhotepa III, XVIII dynastia, pozostałość po świątyni grobowej tego króla. Monolityczne rzeźby wykuto w blokach kwarcytu przetransportowa-nych tu z okolic Heliopolis, 700km na północ od Teb. W przedniej części tronu przedstawiono obok króla dwie kobiety: jego małżonkę, królową Taje (po prawej stronie króla) i jego matkę, królową Mutemuja (po lewej stronie). Na bocznych ścianach tronu wyrzeźbiono symboliczną scenę zjednoczenia Górnego i Dolnego Egiptu: dwaj bogowie o obwisłych piersiach, będący personifikacją Nilu, wiążą heraldycznie rośliny, symbolizujące północ i południe kraju, wokół znaku sema. Na znaku tym oparte są imiona Amenhotepa III.

● Świątynia Hatszepsut w Deir el-Bahari. (ok. 1460 rok p.n.e.)
Świątynia z XVIII dynastii, wzniesiona przez Senenmuta, faworyta i doradcę królowej, którego grób wykuto w skale u podnóża świątyni. Zniszczona częściowo już w starożytności przez trzęsienie ziemi, a także na skutek działalności ikonoklastów; świątynia jest obecnie terenem prac polskiej misji archeologicznej. 

● Królowa Nefertiti (ok. 1375 rok p.n.e. wys. 58,5 cm )
Studium portretu królowej Nefertiti, małżonki Echnatona, znaleziona w warsztacie rzeźbiarskim w Tell el-Amarna głowa świadczy zarówno o egipskim ideale kobiecego piękna, jak o kunszcie ówczesnych artystów. Znakomicie zachowana polichromia podkreśla subtelne rysy twarzy. Tiarę królowej zdobi ureusz i kolorowa przepaska. Rzeźbę wykonano z wapienia. 

● Złota maska Tutanchamona (ok. 1338 rok p.n.e. wys. 54 cm) 
Maska z jego grobu w Dolinie Królów, Teby Zachodnie. Przykrywała ona głowę zmarłego władcy ze schyłku XVIII dynastii. Inkrustowana elementami z pasty szklanej maska oddaje młodzieńcze rysy faraona. Magiczną ochronnej jego czoła stanowią głowy kobry i sępa –świętych zwierząt Dolnego i Górnego Egiptu. Sztuczna broda o zagiętym końcu identyfikuje króla z bogiem zmarłych, Ozyrysem. W wizerunkach żywych faraonów broda ma koniec prosto ścięty. Grobowiec Tutanchamona, odkryty w 1922 roku, jest jedynym grobem królewskim Nowego Państwa nie splądrowanym przez rabusiów.

● Świątynia Ramzesa II w Abu Simbel w Nubii
Największy z władców starożytnego Egiptu, Ramzes II z XIX dynastii, panujący w latach 1301 1234 p.n.e., polecił wznieść na południowym skraju swojego państwa dwie monumentalne świątynie grobowe, jedną dla samego siebie, drugą dla swojej żony Nefertari. Budowle powstały w skale z różowego piaskowca. W pochyłej ścianie wydrążono fasady świątyń wraz ze zdobiącymi je ogromnymi posągami małżonków. Świątyni faraona strzegą jego cztery ogromne siedzące statuy (trzy świetnie zachowane), zaś drugiej sześć figur Nefertari. Jedna z najciekawszych budowli sakralnych starożytnego Egiptu, świątynia wykuta w skale u brzegu Nilu. Przez stulecia świątynie pozostawały zasypane przez pustynię. Odkryto je (J.L. Burckhardt 1813) i odkopano (G. Belzoni 1817) w początkach XIX w. Tak przetrwała ponad 3tys lat. Jej dalsze losy musiały się rozstrzygnąć przed dwudziestu kilku laty, gdy po zbudowaniu drugiej tamy asuańskiej Nil utworzył w Nubii wielkie jezioro. Świątynię uratowano przed zlaniem w ten sposób, że pocięto ją na bloki, które przeniesiono na wyższy poziom i ponownie złożono, tworząc sztuczne wzgórze. Prace nadzorował komitet międzynarodowy kierowany przez prof. Kazimierza Michałowskiego.

● Muzykantki / Tancerka i dwie muzykantki. (ok. 1410 p.n.e.) 
Malowidło w grobie Nachta (nr 52, Teby) Spokój muzykujących dziewcząt kontrastuje z gibkimi ruchami tancerki, której ciało jest odsłonięte i ozdobione biżuterią, zgodnie z obyczajem zabaw w okresie XVIII dynastii

● Dwie Tancerki -Fragment malowideł ze sławnego grobu Nebamona ilustruje ucztę podczas „pięknego święta Doliny”, ku czci bogów, zmarłych, a także pozostających przy życiu krewnych i przyjaciół. Postacie dwu tancerek są świadectwem wyzwolenia artysty z więzów konwencji. Twarze dwu muzykantek przedstawione zostały z przodu, co jest wyjątkiem w dziejach malarstwa egipskiego. 

● Polowanie na dzikie ptactwo. Malowidło z grobu Menny (nr 69, Teby)pisarza i urzędnika w królewskich dobrach Totmesa IV. Menna z rodziną poluje na ptactwo wodne. Ginące ptaki są magiczno-poetyckim symbolem pokonanych demonów. Dwie ryby unoszące się w „górze wodnej” to Tilapia nilotica, symbol duszy zmarłego. Na uwagę zasługuje pełna wdzięku naga postać córki Menny, która pochyla się z łodzi, zbierając nenufary.

● Amenhotep IV Echnaton
Amenhotep przeprowadzając reformę religijną, zbudował miasto o nazwie Achetaton, do którego przeniósł z Teb stolicę państwa, oraz wzniósł liczne świątynie ku czci Atona; miasto istniało tylko przez okres trwania reformy, opuszczone i zniszczone pod koniec XIV wieku p.n.e. W wyniku prac wykopaliskowych odsłonięto m.in. ruiny zespołów pałacowych (malowidła ścienne, dekoracje z płytek fajansowych, posągi), kilku świątyń Atona, pracowni rzeźbiarza Totmesa, a w niej popiersie królowej Nefertiti (widoczne wyżej), w pobliżu miasta nekropolę; najważniejsze znalezisko archiwum dyplomatycznej korespondencji królewskiej zapisanej na tabliczkach pismem klinowym.

Egipt -stare państwo

● Piramida Dżesera w Sakkara (ok. 2650 p.n.e. wym. podstawa 125x109 m; wys. 62,3 m)
Plan piramidy Dżesera











Piramida schodkowa Dżesera
Piramida schodkowa Dżesera
Piramida schodkowa w Sakkara. Budowla ta (dzieło legendarnego Imhotepa), stanowi ogromny krok w rozwoju architektury egipskiej, będąc transpozycją konstrukcji drewniano-ceglanych na monumentalne formy kamienne. Pośrodku temenosu* –piramida schodkowa, wokół niej kaplice i dziedzińce o różnym przeznaczeniu.
* nietykalny obszar poświęcony bóstwu albo przeznaczony do celów kultu


● Posąg Dżesera (Dżosera)
Posąg Dżesera
Posąg Dżesera (fragment)
Posąg Dżesera jest jednym z pierwszych wizerunków władców w sztuce monumentalnej. Stał on pierwotnie w zamurowanej komorze zwanej serdab. Skupiona i dostojna twarz o wystających kościach policzkowych nosi cechy rzeźby portretowej. Na ramiona króla opada rozłożysta peruka, która okrywa chusta zwana nemesem –jeno z najczęściej spotykanych okryć głowy władców egipskich. Oznaką majestatu faraona jest także sztuczna broda.








Skryba z Sakkara (ok. 2400 rok p.n.e. wys. 53,7 cm)
Siedzący Skryba
ok.2400 p.n.e
Paryż, Luwr
Rzeźba odnaleziona została w okolicach Sakkary niedaleko tamtejszej Alei Sfinksów. Statua pisarza siedzącego ze skrzyżowanymi nogami i trzymającego na kolanach rozłożony zwój papirusu. Wykonana z wapienia rzeźba zachowuje żywą polichromię, a indywidualny wyraz twarzy podkreślają inkrustowane oczy. Rogówki wykonano z białego kwarcu, tęczówki z kryształu górskiego, a zielenice z hebanu.  Dzieło to jest różnie datowane: uważa się, że pochodzi ono z okresu panowania IV dynastii (2600-2350p.n.e.) lub V dynastii.
Wcześniejsze datowanie tłumaczy się powiązaniem dzieła z figurą Pehernerfera, która charakteryzuje się niektórymi podobnymi do skryby cechami stylistycznymi: małymi ustami, szeroką klatką piersiową i układem torsu. W okresie IV dynastii wykonano też m.in. figury synów Dżedefre o zbliżonych, siedzących pozach. Późniejsze datowanie ma związek z ikonografią postaci piszących na pergaminie – po V dynastii zmienił się typ ikonograficzny skryby ukazujący postać czytającą napisane przez siebie dzieło. -szczegóły



Triada Króla Mykerinosa z ok. 2530 roku p.n.e. (wys. 96 cm)
Triada Mykerinosa
Muzeum Egipskie, Kair

Rzeźba z zielonego łupku przedstawiająca władcę Mykerinosa (Menkaure) w koronie Górnego Egiptu, zwanej „białą koroną”, stojącego między boginią Hathor i żeńską personifikacją jednego z nomów –prowincji górnoegipskich. Hathor ma na głowie tarczę słoneczną umieszczoną między rogami krowy, druga zaś bogini -symbol prowincji, którą reprezentuje.
Rzeźba ta należy do zespołu posągów o podobnej kompozycji (prawdopodobnie osiem, wyżej widzimy trzy z nich) znalezionych w świątyni grobowej Mykerinosa z IV dynastii.







Posąg Mykerinosa i jego małżonki z ok. 2470 roku p.n.e. wys. 142 cm
Mykerinos i Chamerernebti 

Posąg wykonany z łupku, odznacza się miękkim modelunkiem struktury ciała. Intymność małżeńską podkreśla zarówno czuły gest królowej, jak i wyobrażenie obydwu postaci w jednakowej skali w podobnej postawie. Wraz z kilku triadami rzeźba ta zdobiła dolną świątynię grobową należącą do piramidy Mykerinosa w Gizie. 









Piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa w Giza (lata ok. 2550–2470 p.n.e.)
Piramidy Cheopsa, Chefrena, Mykerinosa
Giza, Egipt
Trzy słynne piramidy królów czwartej dynastii w Giza. Największa z nich piramida Cheopsa, miała początkowo wysokość ponad 146m, to jest 280 łokci egipskich; Chefrena 137m; Mykerinosa 62m. Boki jej podstawy mają długość 230m, kąt nachylenia –51º 50’. Pierwotna okładzina piramidy, wykonana ze szczególnie delikatnego wapienia, została w czasach nowożytnych rozebrana. Na południe od piramidy Mykerinosa wznoszą się trzy mniejsze groby o podobnym kształcie: dwa z nich to piramidy królowych, trzeci ma charakter kultowy i mógł być miejscem tymczasowego pochówku króla.




Sfinks (ok. 2600 rok p.n.e.)
Sfinks
Sfinks
Sfinks
Giza
Obok zespołu grobowego piramidy Chefrena leży wykuty w skale sfinks o głowie króla –najstarsza rzeźba egipska ogromnych rozmiarów: wysokość 20m, długość 57m. Stoi on obok dolnej świątyni grobowej wzniesionej z bloków kamiennych o wadze od 40 do 135 ton.












● Gęsi z Meidum (ok. 2600 roku p.n.e.)
Muzeum Egipskie
Kair
Fragment sławnego fryzu Gęsi z Meidum datowany na początek IV dynastii jest jednym z pierwszych malowideł ściennych Starego Państwa odnalezionych w mastabie Nefermaat. Obok bieli i czerni dzieło wprowadza gamę kolorów o wyszukanych odcieniach. Artysta użył w nim barwników w stanie naturalnym: tlenku żelaza dla czerni i odcieni brunatnych oraz malachitu i azurytu dla tonów zielonkawych i niebieskich. Wyjątkowa precyzja przedstawienia pozwala szczegółowo badać chenalopex, czyli gęś nilową jak gdyby była to ilustracja w podręczniku zoologii.



Egipt -okres predynastyczny

● Paleta Narmera (ok. 3100 rok p.n.e. wys. 63,5 cm).
Paleta Narmera
Muzeum Egipskie, Kair
Paleta Narmera
Upamiętniająca zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu przez pierwszego dynastycznego władcę. Na awersie przedstawiono Narmera w koronie Górnego Egiptu jako zwycięzcę zabijającego wroga maczugą. Zoomorficznym symbolem władzy jest sokół, święty ptak boga Horusa, triumfujący nad ludem Dolnego Egiptu. W pochodzie ze sztandarami ukazanymi na rewersie palety król nosi koronę Dolnego Egiptu. Plastyczną wizją zjednoczenia kraju jest tu para zwierząt w symetrycznym układzie ze splecionymi szyjami. Znaleziona w Hierakonpolis paleta należy do najstarszych zabytków pisma egipskiego. Wieńczy ją imię króla wpisane w kwadratową figurę stylizowaną na fasadę pałacu. Imię króla: poziome wyobrażenie suma nar i pionowy rysunek dłuta mer. Po obydwu stronach imienia pojawiają się emblematy przypominające Hator, boginię-matkę o ciele krowy i ludzkiej twarzy. Godna uwagi jest stylizacja rogów bogini; ich kształt i układ przypominają do złudzenia wzniesione ręce kobiet przedstawionych na predynastycznych naczyniach, a także w postaci stylizowanych figurek. Symboliczna jest wymowa scen przedstawionych w środkowej części palety; po jednej stronie widzimy Narmera w hieratycznej postawie, chwytającego za czub pojmanego wroga i uderzającego weń maczugą trzymaną w podniesionej ręce. Do korony przywiązana jest rzemykiem sztuczna broda władcy. Jego biodra osłania krótki fartuszek, a do pas przymocowany jest ogon zwierzęcy, opadający luźno na łydki. Siłę króla podkreśla starannie wymodelowana muskulatura jego rąk i nóg. Sokół –wcielenie faraona; swym ludzkim ramieniem Horus-sokół, trzyma na uwięzi wroga, wyobrażonego skrótowo jako głowa tworząca całość ze skrawkiem ziemi, którego wyrastają zarośla papirusu. Za królem figura pomywacza stóp niosącego sandały faraona. Pod nogami Narmera dwóch padających lub uciekających Azjatów, za nimi zaś symboliczny kwadrat murów miejskich z ich wykuszami. Na odwrocie palety centralną scenę, stanowią dwie lwice o wydłużonych i splecionych szyjach –symbol zjednoczenia Górnego i Dolnego Egiptu. Powyżej Narmer w czerwonej koronie Dolnego Egiptu w triumfalnym pochodzie ze sztandarami przed ciałami pokonanych wrogów o odciętych głowach.

● Paleta łowcy (ok. 3100 rok p.n.e. dł. 66,5 cm).
Paleta łowcy
Rytualna paleta dekorowana scenami polowań i postacią dwugłowego byka jako symbolu władcy. Schyłek okresu predynastycznego.






● Paleta byka
Paleta byka
Paleta byka
Predynastyczna paleta zwieńczona zoomorficznym symbolem faraona tratującego wroga. Zarys murów miejskich ze znakami hieroglificznymi wewnątrz to reminiscencja zwycięstw nad obcymi ludami.












● Paleta szakali
Paleta szakali
Reprezentuje grupę podobnych zabytków znalezionych w Hierakonpolis, charakteryzujących się symetryczną kompozycją zwierząt, których sylwetki stanowią ramę dla figur centralnych. Wśród tych ostatnich występują często fantastyczne zwierzęta, np. pantery o wężowej głowie. Pośrodku palety widoczny jest krążek, miejsce rozcierania barwników. 

niedziela, 22 marca 2015

Sztuka perska

Fryz Nieśmiertelnych
Paryż, Luwr
Skrzydlate lwy, Paryż, Luwr?
Sztuka perska związana jest z okresami panowania: Achemenidów, Seleucydów, Partów i Sasanidów (od połowy VI wieku p.n.e. do połowy VII wieku n.e.). W ukształtowaniu sztuki Achemenidów, spadkobierczyni kultur irańskich, dużą rolę odegrały wpływy Asyrii, Urartu, Babilonu, Elamu, Egiptu i częściowo Grecji; wnosząc niewiele własnych idei twórczych, sztuka perska tego okresu połączyła elementy obcych kultur w harmonijną całość; była to sztuka dworska, nacechowana uroczystą powagą i monumentalizmem, świadcząca o potędze władców. W architekturze wyróżniały się wspaniałe założenia pałacowe (Suza, Persepolis, Pasargady) z wielkimi salami audiencyjnymi (apadanami), wspartymi na kolumnach z kapitelami w kształcie dwóch protomów byka, reprezentacyjnymi schodami zdobionymi reliefami, bramami dekorowanymi postaciami uskrzydlonych byków o ludzkich głowach; ściany zdobiono glazurowaną cegłą lub kamiennymi reliefami (ortostaty).
Kolumna perska Paryż, Luwr
Kolumna perska Paryż, Luwr
Groby królewskie kuto w skale (Naghsz-e Rustam); odrębny typ stanowi grobowiec Cyrusa II Starszego w Pasargadach; wolno stojące mauzoleum na podwyższeniu; typowym sanktuarium były tzw. ołtarze ognia. Rzeźbę reprezentował głównie relief (sceny wojenne, dworskie, kultowe itp.) o kompozycji pasowej i hieratycznym ustawieniu postaci, przedstawianych z profilu; ornamentyka roślinna i motywy zwierzęce; wysoki poziom rzemiosła artystycznego (m.in. toreutyka, wyroby jubilerskie i gliptyka). 

Fryz lwów
Fryz lwów
Sztuka okresu Seleucydów (1 poł. III w. p.n.e.) jest mało znana, nawiązywała ona do tradycji miejscowych i wzorów greckich. Zachowały się ruiny świątyń, drobna plastyka, reliefy naskalne; monety. Od połowy III wieku p.n.e. do 1 ćwierci III wieku n.e. Persja była częścią państwa Partów, a jej kultura artystyczna weszła w krąg sztuki Partów. Ostatnią fazą rozwoju sztuki perskiej była sztuka Sasanidów (226-651/652), dworska, na wysokim poziomie artystycznym, łączyła elementy sztuki perskiej z wpływami innych kultur. Nastąpił wówczas wielki rozwój architektury miejskiej; miasta zakładano najczęściej na planie koła (Firuzabad) lub prostokąta (Biszapur) i otaczano murami obronnymi; budynki wznoszono z kamienia, cegły palonej i suszonej; pałace odznaczały się monumentalnością i symetrią układu (Biszapur, Sarwestan, Firuzabad); wnętrza ich zdobiły malowidła ścienne, mozaiki i reliefy (w układzie pasowym, hieratycznym i izokefalicznej manierze) w stiuku; tematem przedstawień są sceny symbol. przekazania władzy królowi, triumfy oraz walki; w końcowym okresie panowania Sasanidów (VI wieku n.e.) pojawiły się także reliefy ze scenami polowań i doskonale oddanymi przedstawieniami zwierząt (w grocie Tagh-e Bostan) oraz nieliczne okazy rzeźby pełnej; rozkwit miniaturowego malarstwa książkowego; wspaniałe wyroby rzemiosła artystycznego (prace w metalu, szkło, tkaniny wełniane i jedwabne). Podbój arabski (651) nie zniszczył całkowicie sztuki Sasanidów, która wywarła silny wpływ na kształtującą się sztukę Islamu; wiele jej elementów przejęła również sztuka bizantyjska, a za jej pośrednictwem także średniowieczna Europa.
Ceramika w "stylu Suzy"
Ceramika w "stylu Suzy"
Ceramika w "stylu Suzy"








Sztuka asyryjska

Sztuka państwa asyryjskiego ukształtowała się pod wpływem tradycji południowej Mezopotamii (sztuki Sumeru, Akadu i Babilonii) oraz sztuki ludów podbitych i ościennych (Hetytów, Hurytów, Semitów i ludów Urartu i Iranu). W okresie staroasyryjskim (1poł. II tys. p.n.e.) odrębność sztuki asyryjskiej nie zaznaczyła się jeszcze w sposób wyraźny. Właściwy jej rozwój można zaobserwować w okresie średnioasyryjskim (2 poł. II tys. p.n.e.). W architekturze, oprócz powszechnie używanej w Mezopotamii gliny, Asyryjczycy stosowali również kamień w postaci ortostatów. Miasta asyryjskie były otoczone murami oraz fosami. Sytuowano je w miejscach z natury obronnych. W najbardziej obronnym punkcie miasta znajdowała się otoczona odrębnym murem cytadela, wewnątrz której mieścił się kompleks pałacowy i okręgi świątynne. Budowle pałacowe zazwyczaj tworzyły zespoły pomieszczeń skupionych wokół wewnętrznych dziedzińców. Mury okazalszych budowli, jak zwykle w Mezopotamii, były rozczłonkowane ryzalitami i często pozbawione otworów okiennych. Powstał typ podwójnej świątyni asyryjskiej, symetrycznej, z podłużną cellą, z usytuowanymi poprzecznie przedsionkami. W okręgu świątynnym pojawiły się ziguraty.


Świątynia Imgurenlil   (fragment drzwi)
British Museum, London
Brązowe drzwi
Odpoczynek pod pnączem winorośli
British Museum, London
Wojowniczość i zaborcza polityka Asyrii wywarły wpływ na twórczość plastyczną. Na czoło wysunęła się tematyka wojenna, ideałem stał się człowiek obdarzony siłą fizyczną potężny król, dobry oficer, waleczny żołnierz. Z okresu nowoasyryjskiego (koniec II i 1 poł. I tys. p.n.e.) pochodzą pozostałości zespołów pałacowych dawnych stolic Kalchu, Niniwa, Durszarrukin. Pałace składały się z licznych, różnej wielkości pomieszczeń o różnorakim przeznaczeniu, zgrupowanych wokół wewnętrznych dziedzińców.


Lamassu
Paryż, Luwr
Lamassu
Wejścia do pałacu strzegły ogromne posągi kam. (lamassu uskrzydlone byki lub lwy o ludzkich głowach). Świątynie z ziguratem tworzyły jeden kompleks (np. podwójna świątynia Anu i Adada w Aszur). Rzeźba nowoasyryjska jest reprezentowana przede wszystkim przez posągi władców, dostojników, bóstw i geniuszy. Postacie o wydłużonych proporcjach są ukazywane frontalnie, w sposób hieratyczny, szaty i atrybuty władzy są oddane z ogromnym pietyzmem. Obnażone partie ciała przedstawiano w sposób konwencjonalny, podkreślając wyraźnie muskulaturę. Reprezentatywnym dziełem tego typu jest posąg Aszurnasirpala II z IX wieku p.n.e.

Umierająca Lwica
British Museum, London
Umierająca Lwica
British Museum, London
Najbardziej rozpowszechnioną dziedziną sztuki asyryjskiej była płaskorzeźba, zazwyczaj związana z architekturą (dekoracja ścian), nosząca ślady polichromii. Tematykę przedstawień stanowiły sceny kultowe, dworskie, batalistyczne i myśliwskie, gloryfikujące osobę władcy, a z biegiem czasu także sceny z życia codziennego (np. budowa domów, wyładunek towarów). Znane są reliefy z Kalchu (X wiek p.n.e.) ukazujące przede wszystkim sceny kultowe (adoracja drzewa życia). Wśród reliefów wyróżnia się kilka kolejnych stylów, które charakteryzuje precyzja szczegółu, pomimo generalizacji przejrzysta, najczęściej pasowa kompozycja, studium anatomii, zwłaszcza zwierząt, wyobrażonych z mistrzowską ekspresją i trafną obserwacją ruchu.

Scena łowiecka z Asurbanipalem
British Museum, London
Przedstawieniom towarzyszą często napisy wyjaśniające i uzupełniające treść sceny. Dość powszechne są, znane już z poprzednich okresów, kamienne obeliski, na których w kompozycji pasowej ukazywano sceny historyczne (np. tzw. czarny obelisk Salmanasara III). Odkryto fragmenty malowideł ściennych (m.in. w Nuzi XV-XIV wiek p.n.e., Aszur IX wieku p.n.e., Durszarrukin VIII wiek p.n.e.) wielo- i jednobarwnych, o tematyce podobnej jak w płaskorzeźbie. 
Gliptykę reprezentują małe pieczęcie cylindryczne z kamieni półszlachetnych zdobione przeważnie scenami kultowymi. Sprzęty, szkatułki i in. przedmioty zdobiono często reliefowymi plakietkami z kości słoniowej. Metalowe naczynia (głównie z brązu) zdobiono ornamentami geometrycznymi lub przedstawieniami figuralnymi. Sztuka asyryjska, mimo wielu zapożyczeń formalnych i oficjalnego charakteru, osiągnęła wysoki poziom artystyczny i wywarła znaczny wpływ na dalszy rozwój sztuki Bliskiego Wschodu (np. w Iranie), a przez nią oddziałała również na sztukę grecką.



Sztuka babilońska

Sztuka środkowej i południowej Mezopotamii, rozwijała się od około połowy II tysiąclecia 1 połowy I tysiąclecia p.n.e. Podstawą jej rozwoju były bezpośrednie tradycje sztuki sumeryjskiej i akadyjskiej. W jej historii wyróżnia się trzy okresy: starobabiloński, średniobabiloński (sztuka Kasytów) i nowobabiloński. Z okresu starobabilońskiego (1 poł. II tysiąclecia p.n.e.) zachowało się niewiele zabytków architektonicznych. Najlepiej znanym przykładem są ruiny wielkiego pałacu w Mari z cennymi fragmentami malowideł ściennych; zachowały się również pozostałości świątyń (m.in. w Tell Harmal). 

Stela Hammurabiego
Paryż, Luwr
Stela Hammurabiego
(fragment)
Stela Hammurabiego z 1760 roku p.n.e. reprezentuje relief starobabiloński, odznaczający się zarówno wysokim poziomem artystycznym jak i nowatorstwem formy -portretowe ujęcie twarzy króla oraz próba trójwymiarowego modelunku postaci. Stela z kodeksem Hammurabiego znaleziono w Suzie (wys.2,25m) jako pochodzące z Babilonii trofeum wojenne. Hammurabi z ręką podniesioną w geście modlitewnym stoi przed siedzącym na tronie Szamaszem, bogiem słońca i sprawiedliwości, który wręcza królowi symbole władzy. Król mimo posiadanej potęgi, nie kazał nigdy przedstawić się jako równy bogom. Przeciwnie, scena ukazuje pełną uszanowania postawę, sugerując, że bóg jest rzeczywistym prawodawcą. Za bogiem wykwitają promienie, widoczne nad jego ramionami. Szamasz jest odziany w szatę typową dla bóstw w okresie sumeryjskim. W jednej ręce trzyma berło i pierścień, głowę wieńczy tiara z czterema rogami. Hammurabi ubrany jest jak Gudea, w płaszcz zarzucony na lewe ramię, prawe ramię pozostaje obnażone. Wielka broda i profil, w którym zamiast prostego nosa, będącego przedłużeniem linii czoła, pojawia się krzywizna, podkreślająca odmienność etniczną. Każdy szczegół reliefu opracowany został z niezwykłą pieczołowitością. Temat sacra conversazione –siedzący bóg pogrążony w rozmowie z monarchą –pojawia się wielokrotnie w reliefowych scenach, których bohaterami są późniejsi władcy babilońscy. Poniżej słup z diorytu pokryty jest pismem klinowym z tekstem kodeksu ogłoszonego w 32 roku panowania.

Rzeźbę pełną reprezentuje m.in. portretowa głowa króla (Hammurabiego?). Drobna plastyka (terakotowa) i gliptyka stały się sztuką masową. Z okresu średniobabilońskiego, kasyckiego (2 poł. II tys. p.n.e.), zachowały się głównie kamienne stele graniczne, tzw. kudurru, zdobione reliefami o treści symbolicznej. Wprowadzono też dekorację arch. w postaci figuralnych fryzów z modelowanej cegły (świątynia Inanny w Uruk). Malarstwo wiązało się nadal z dekoracją wnętrz (ruiny pałacu w Durkurigalzu). Z okresu nowobabilońskiego, chaldejskiego (1 poł. I tys. p.n.e.) zachowały się głównie potężne budowle Babilonu z czasów Nabuchodonozora II. Pojawiła się wówczas dekoracja ścienna z glazurowanej, barwnej cegły;

Brama Isztar z drogą procesyjną do głównej świątyni Marduka; sala tronowa Nabuchodonozora przedstawiająca wyobrażenia zwierząt (lwy, byki, smoki) i stylizowane ornamenty roślinne rekonstrukcja w Berlińskich Muzeach Państwowych (Muzeum Pergameńskie).

Brama Isztar
Berlin, Pergamon
Brama Isztar (fragment)
Brama Isztar (fragment)
Brama Isztar (fragment)

Rzeźbę nowobabilońską reprezentowały reliefowe kudurru oraz drobne, terakotowe rzeźby wotywne. W gliptyce rozpowszechniła się pieczęć płaska stemplowa ze scenami kultowymi. Podbój perski nie zahamował rozwoju babilońskiej twórczości artystycznej. Jeszcze przez kilkadziesiąt lat wytwarzano dzieła o tradycyjnym babilońskim charakterze stanowiące inspirację dla powstających wówczas prac perskich.


Sztuka akadyjska

Rozwijała się 2340-2200 p.n.e. w okresie istnienia państwa Akadyjskiego; stanowiła twórcze rozwinięcie sztuki sumeryjskiej; w Esznunie zachowały się pozostałości dwóch świątyń, na planie wydłużonego prostokąta; w Tell Brak odkryto warowny pałac z czasów Naramsina budowla na planie kwadratu (100×100m) z dziedzińcami, wieloma wąskimi pomieszczeniami, otoczona potężnym murem; podobną ufortyfikowaną budowlę odkryto w Aszur. Rzeźbę pełną reprezentują fragmentarycznie zachowane monumentalne posągi władców (np. diorytowy posąg króla Manisztusu, odznaczające się starannym modelunkiem; rysy twarzy i fryzurę przedstawiano w sposób naturalistyczny (alabastrowe głowy z Aszur); pojawiła się rzeźba o wyidealizowanym portrecie (brązowa głowa władcy znaleziona w Niniwie); precyzyjnym wykonaniem odznaczają się liczne zachowane gliniane posążki wotywne; płaskorzeźbione stele kamienne, opowiadające o czynach militarnych władców, charakteryzują się swobodniejszą kompozycją scen niż w sztuce sumeryjskiej (Stela Sargona).

Stela Naramsina
Paryż, Luwr
Stela Naramsina, Paryż, Luwr
Stela Naramsina jest najbardziej znanym dziełem sztuki akadyjskiej, wykonana jest z różowego piaskowca, z ok.2250 roku p.n.e. Scena ukazuje trumf władcy Sumeru i Akadu nad ludem Lulubejów, zamieszkujących góry Zagros. Piaskowcowa płyta przypomina swym kształtem górę, która zresztą widnieje na reliefie. Ku jej szczytowi kroczy władca na czele oddziałów wspinających się szeregiem, po przekątnej płyty. Artysta zrezygnował z układu pasowego, ale jego ślad zachował się w układzie kroczących postaci. Poszczególne szeregi żołnierzy maszerują ukośnie ku górze jedne nad drugimi. Wrogowie uciekają w popłochu, prosząc o litość. Władca jest dużo wyższy niż jego żołnierze, ukazany zgodnie z konwencją. Tiara z rogami, zdobiąca jego głowę, świadczy, że króla wyobrażano jako bóstwo. Nogą przygniata pierś pokonanego wroga, co jest symbolicznym wyrazem triumfu. Inny wróg pada w tył przebity włócznią, jeszcze inny błaga o litość. Na steli po raz pierwszy pojawia się krajobraz. Jest on zupełnie umowny: góra symbolizuje góry Zagros, gdzie żyli najeźdźcy, drzewo wskazuje, że walka toczyła się w miejscu zalesionym. Innym elementem symbolicznym są dwie gwiazdy oznaczające obecność bogów Szamasza i Isztar, patronujących zwycięscy.

W gliptyce pojawiły się pieczęcie większych rozmiarów (do 15 cm) niż w okresie poprzednim, zdobione scenami kultowymi, religijnymi, polowań, postaciami ze świata mitologii itp.; w porównaniu z wcześniejszymi dziełami sumeryjskimi sztuka akadyjska charakteryzuje się doskonalszą techniką, dążeniem do naturalizmu, dynamiką ujęcia tematu; sztuka akadyjska stanowi krótki, lecz ważny etap w rozwoju sztuki Mezopotamii.


Sztuka sumeryjska

Ziggurat w Ur
Irak
Sztuka sumeryjska rozwijała się od końca czwartego tysiąclecia przed naszą erą w miastach-państwach Ur, Uruk, Eridu, Lagasz, Girsu, Nippur. W okresie wczesnosumeryjskim 3200-2600 p.n.e. budowano miasta otoczone murami obronnymi, domy z izbami skupionymi wokół dziedzińca, a w centrum miasta ośrodek kultowy, czyli świątynia (z której następnie rozwinął się zigurat) oraz pałac władcy. Do wznoszenia budynków używano suszonej cegły, w budowlach reprezentacyjnych okładano mur z cegły palonej. Za spoiwo budowlane służył muł oraz smoła bitumiczna.


Ziggurat w Ur
Irak
Ziggurat w Ur
Irak
Ziggurat w Ur (sum. Etemennigur) -wybudowany ok.2100 p.n.e. przez Ur-Nammu i Szulgiego.
Ziggurat z Ur miał budowę schodkowaną trójstopniowo, zwężającą się ku górze. Była to wieża sakralna poświęcona bogu księżyca Nannie.
Pierwotna budowla wzniesiona na fundamencie o wymiarach 65x43m., była wysoka na ok. 21m, dziś sięga ok. 13m. Rdzeń składał się z cegły suszonej i był obłożony wypalaną cegłą. Przypuszczalnie na najwyższym tarasie stała niewielka kaplica, do której prowadziły schody. Tarasy połączone były pochylniami. Ściany zdobione były niszami i ryzalitami. Na pierwszy taras prowadziły trzy szerokie ciągi schodów połączone w przelotowej bramie.

Sztandar z Ur Londyn,
Muzeum Brytyjskie
W Sztandarze z Ur użyto techniki inkrustacji. Sztandar jest przedmiotem w kształcie grubego klina z drewna o wymiarach 44x20cm odnaleziony w grobach „królewskich”, datowany na ok.2600 p.n.e. Jego szersze boki są zdobione mozaiką z lapis-lazuli, kornaliny i macicy perłowej ułożoną na podłożu bitumicznym. Każda z kompozycji podzielona jest na trzy pasy. W poszczególnych sekwencjach ukazano dwa ważne wydarzenia: zwycięską wojnę i ucztę wydaną z okazji przywrócenia pokoju. Główne sceny widnieją w górnych rejestrach.


Sztandar z Ur (fragment)
strona wojenna
Sztandar z Ur strona wojenna, British
Museum
Zwycięski władca, wyższy niż inne postacie, zsiadł ze stojącego za nim rydwanu, by obejrzeć przypro-wadzonych przed jego oblicze jeńców. Są oni nadzy, poranieni, nie mogą uciec, bo strzegą ich królewscy wojownicy. W dwu niższych pasach przedstawione zostały wydarzenia, które doprowadziły do zwycięstwa: krocząca do walki piechota chwyta i zabija wrogów, pędzące rydwany tratują ciała poległych.

Sztandar(fragm.) strona pokojowa
Sztandar z Ur, strona pokojowa
Na drugiej stronie sztandaru władca celebruje zwycięstwo. Siedzi na tronie, zwrócony ku siedzącym dostojnikom. Wszyscy trzymają w rękach puchary, a czas umila im harfista i kobieta będąca śpiewaczką lub tancerką.
W niższych rejestrach ludzie króla prowadzą zdobyte zwierzęta i niosą łupy, których obfitość unaocznia wagę zwycięstwa. Trapezoidalne, krótsze boki również były zdobione, a ukazane tam sceny miały charakter mitologiczny. Niestety sceny te zachowały się w bardzo złym stanie.




Kobieta z Half
Wysoki poziom osiągnęło rzemiosło artystyczne, figurki wotywne z terakoty lub alabastru, kamienne rzeźby przedstawiające zgeometryzowane postacie ludzkie, kamienne wazy reliefowe (np. waza z Uruk), wazy z metalu (np. srebrna waza Entemeny), stele pamiątkowe (np. stela Eanatuma) i reliefy o kompozycji pasowej, izokefalicznej, z wyeksponowaną postacią władcy (twarz i nogi z profilu, tors en face); tematyka przedstawień sceny mitologiczne, historyczne i kultowe. zwłaszcza złotnictwo (złota biżuteria ozdobiona szlachetnymi i półszlachetnymi kamieniami, drewniana figurka kozła obłożona złotą blachą, okucia harf), ceramika malowana w barwne wzory figuralne i geometryczne, wyroby z metali, gliptyka (pieczęcie cylindryczne z przedstawieniami głównie o treści mitologicznej.
Opanowanie Mezopotamii przez Akadów ok. 2400 p.n.e. położyło kres rozwojowi sztuki starosumeryjskiej. Dzieła powstające w wiekach następnych świadczą o wykorzystaniu osiągnięć kultury sumeryjskiej przez przybyszów.
Sztuka okresu renesansu sumeryjskiego (2150 2000 p.n.e.) nawiązywała do tradycji okresu wcześniejszego, podniósł się natomiast jej poziom artystyczny i techniczny; wyróżniała się rzeźba portretowa (posągi Gudei z Lagasz); sztuka sumeryjska, przez wpływ na sztukę babilońską i asyryjską, oddziałała na sztukę późniejszych cywilizacji Mezopotamii.

Alabastrowy posążek Ebihila
Paryż, Luwr
Alabastrowy posążek Ebihila
Paryż, Luwr
Sumeryjska figurka oranta
Paryż, Luwr
Siedzący Gudea
Paryż, Luwr

Stela Sępów
Paryż, Luwr
Stela Sępów
Paryż, Luwr
Stela Sępów (fragment)
Paryż, Luwr

Stela Ur-Nammu
USA, Pennsylvania

Stela Ur-Nammu
USA, Pennsylvania